Twórcze napięcie. Działania na styku niematerialnego dziedzictwa kulturowego i dizajnu.

Tradycja to treści kultury przekazywane z pokolenia na pokolenie, które przez daną zbiorowość uznawane są za społecznie istotne dla jej współczesności i przyszłości – mówią antropologiczne definicje. Intuicyjnie rozumiemy, że to pojemna definicja, w której mieszczą się różne wytwory ludzkiej aktywności. Warto jednak je sobie nazwać i pamiętać, że tradycją są zarówno wytwory kultury materialnej, jaki elementy kultury społecznej oraz symbolicznej.

Czym jest niematerialne dziedzictwo kulturowe?

Elementem naszej tradycji i wspólnego dziedzictwa ludzkości jest tzw. niematerialne dziedzictwo kulturowe. „Niematerialne dziedzictwo kulturowe, choć kruche, jest niezmiernie istotne w procesie kształtowania tożsamości każdej grupy społeczneji jednostki. Przetrwanie dziedzictwa niematerialnego w jego wielkim bogactwie jest warunkiem utrzymania różnorodności kulturowej w obliczu postępującej globalizacji – mówią eksperci Narodowego Instytutu Dziedzictwa, instytucji zajmującej się ochroną naszej tradycji. Narodowy Instytut Dziedzictwa uznaje, że niematerialne dziedzictwo stanowią: tradycje i przekazy ustne, sztuki widowiskowe i tradycje muzyczne, praktyki społeczno-kulturowe, wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata, umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym, jak i inne zjawiska budujące społeczności i ich tożsamość. Wartość tego dziedzictwa podkreśla także UNESCO, wskazując na fakt, że „… niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności”.
(źródło: http://niematerialne.nid.pl/Dziedzictwo_niematerialne/).

Unesco uchwaliło nawet w 2003 roku specjalną Konwencję w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W Polsce została ona wprowadzona w życie 16 sierpnia 2011 roku.

Przejawy dziedzictwa można w Polsce zgłaszać do wpisu na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W obecnej chwili na listę wpisanych jest 29 elementów, tak różnorodnych jak np. rusznikarstwo artystyczne i historyczne, hafciarstwo kaszubskie szkoły żukowskiej, bartnictwo, przywołówki dyngusowe w Szymborzu, czy sokolnictwo - żywa tradycja. Pełen skład Krajowej listy dostępny jest na stronie: http://niematerialne.nid.pl/Dziedzictwo_niematerialne/Krajowa_inwentaryzacja/Krajowa_lista_NDK/.

Metoda myślenia projektowego w ochronie dziedzictwa

Wpis na listę jest jedną z metod ochrony niematerialnego dziedzictwa w Polsce. Skutecznym sposobem jego rozwijania może być jednak także zupełnie działanie – mianowicie wykorzystanie współczesnych metod projektowych i współpraca
z projektantami.

Jedną z interesujących metod pracy, zaczerpniętą ze świata dizajnu, jest tzw. metoda design thinking – myślenia projektowego. Przebiega ona w czterech etapach:

Odkrywanie – jest to etap pracy polegający na analizowaniu danego zjawiska, badaniu jego kontekstu, otoczenia, uwarunkowań prawnych, konkurencji itd. W tym etapie bardzo ważne jest zbadanie i zdefiniowanie potrzeb użytkowników czy odbiorców danego działania;
Definiowanie – to etap, w którym określa się cele działania, jego wartość i w którym tworzy się założenia projektowe;
Opracowywanie – tu szuka się i wypracowuje różne sposoby rozwiązania postawionego problemu, prototypuje te rozwiązania i testuje;
Realizacja – praca nad konkretnym rozwiązaniem, wprowadzenie go na rynek.

To, co jest najważniejsze w tej metodzie, to pozyskiwanie indywidualnej perspektywy, praca z użytkownikami, którzy dzielą się swoją wiedzą i doświadczeniem i współtworzą końcowe rozwiązania. Dodatkowo praca przebiega w interdyscyplinarnych zespołach, metodą warsztatową, a wymyślone na koniec rozwiązania są testowane i ulepszane.

Metoda design thinking została zastosowana m.in. w projekcie związanym z szukaniem sposobów zachowania i rozwoju niematerialnego dziedzictwa Opolszczyzny, jakim jest obyczaj malowania porcelany.

Stowarzyszenie Kraina Św. Anny i regionalne centrum dizajnu Zamek Cieszyn przeprowadziły w 2017 roku projekt pn. Malowane dziedzictwo bez granic. W jego toku po raz pierwszy zastosowano metodę myślenia projektowego (design thinking) do wypracowania nowych form i sposobów zachowania tradycji malowania porcelany. Chodziło także o sprawdzenie tej metody w odniesieniu do niematerialnego dziedzictwa w ogóle i znalezienie modelu działania, który mógłby być wykorzystany w ochronie innych elementów polskiego niematerialnego dziedzictwa.

Malowanie porcelany na Opolszczyźnie

Praca rozpoczęła się od zbadania obecnego stanu zachowania, kultywowania, produkcji i sprzedaży malowanej ceramiki opolskiej. Prowadzono przegląd dostępnej literatury, przeprowadzono badania i obserwacje etnograficzne, a także wywiady z osobami malującymi i sprzedającymi gotowe wyroby. Zorganizowano także dwudniowe warsztaty, których uczestnikami były osoby z regionu związane z malowaniem ceramiki. O konsultacje poproszeni zostali także dodatkowo projektanci-ceramicy.

Efekty pracy były bardzo interesujące. Okazało się, ze główną artykułowaną potrzebą w regionie jest zachowanie nie tyle zwyczaju malowania porcelany, ale samego opolskiego wzoru, którego określona kolorystyka i kształty pełnią ważną rolę: wzmacniają poczucie tożsamości Opolan. Większy nacisk w regionie powinien zostać zatem położony na szukanie nowych form promocji opolskiego wzoru i znalezienie usług i produktów, które będą go przekazywały w interesujący dla współczesnych odbiorców sposób. Tropem może być upraszczanie procesów technologicznych (w tym np. malowanie tylko jednego elementu wzoru czy wykorzystanie kalki) i korzystanie ze współcześnie dostępnych technologii przy jednoczesnym stwarzaniu szans na rozwój lokalnej przedsiębiorczości.

W wyniku projektu opracowano też sposoby na wykorzystanie nowych kanałów promocji i edukacji w zakresie malowania wzorów opolskich (np. poprzez wykorzystanie webinariów), stworzono koncepcje usług turystycznych, których elementem byłyby nowe doświadczenia: spotkanie z twórcą malującym porcelanę, samodzielne wykonanie ceramicznych naczyń na kole garncarskim, wreszcie malowanie. Wymyślono w jaki sposób i z jaką ofertą dotrzeć do zróżnicowanych grup odbiorców – wycieczek szkolnych, bogatszych klientów z zagranicy, czy indywidualnych klientów szukających autentyczności. Wszystkie pomysły i projekty zostały opisane w raporcie „Malowane dziedzictwo bez granic”, dostępnym on-line. Teraz czekają one na wdrożenie. Stanowią też dowód i przykład jak w innowacyjny sposób zachowywać i rozwijać to, co mamy tak drogocennego – nasze niematerialne dziedzictwo kulturowe.

Lubomira Trojan

Zamek Cieszyn

Do pobrania:
PDFZamek cz.2.docx.pdf (674,02KB)

Tłumaczenie na j. czeski:
PDFCZ Tvůrčí napětí cz.2.pdf (374,74KB)

Projekt realizowany jest przez Stowarzyszenie Kraina św. Anny w ramach mikroprojektu umowa nr CZ.11.4.120/0.0/0.0/16_009/0001189
pn. „Kraina tradycją malowana” w ramach Programu INTERREG V-A Republika Czeska-Polska, Osi Priorytetowej 4: Współpraca instytucji
i społeczności, w Euroregionie Pradziad, współfinansowanym ze środków EFRR oraz ze środków budżetu państwa. Przekraczamy granice.