Wrzesień wrzosami strojny, lecz od pracy znojny

Wrzesień nazwę swą zawdzięcza krzewince o nazwie wrzos pospolity. Podobnie jak sierpień tak i wrzesień miał inne nazwy nawiązujące do zmian w przyrodzie. Pajęcznik, bo o tej porze widoczne były cienkie nici przędne niektórych pająków roznoszone przez wiatr w ciepłe dni. Zjawisko unoszących się w powietrzu nici zostało nazwane „babim latem”, ponieważ niegdyś wierzono w to, że unoszące się nici to nici przędne baśniowych bab, które tkały dla każdego człowieka »nić żywota« i w godzinie śmierci ją przecinały. Inna nazwa września, mniej popularna to jesiennik, bo zaczynała się wówczas jesień i w przyrodzie zauważalne były duże zmiany. Faktycznie tak jak mówi zacytowane w tytule ludowe przysłowie jest to miesiąc zwiększonego wysiłku przy pracach polowych, zbioru owoców, ale też szansa na pozyskanie cennego materiału zielarskiego.

Zacznijmy od bohatera nazwy miesiąca. Wrzosy preferują kwaśne siedliska i rosną głównie na polanach w suchych borach, których jak już wiecie w Parku Krajobrazowym „Św. Anny” jest niewiele, ale w całym kraju bory są powszechne. Wrzos znalazł zastosowanie w medycynie, kosmetyce, pszczelarstwie oraz ogrodnictwie. Ciekawostką są jego zdolności barwierskie, mianowicie z młodych pędów można uzyskać żółty barwnik, natomiast z gałązek zielony. Wrzos jest rośliną niezwykle dekoracyjną, stąd też wyprowadzono od niego wiele efektownych odmian, które zdobią nasze jesienne kompozycje ogrodowe. Bardzo często osoby uprawiające je w swych ogrodach mylą odmiany wrzosów z odmianami różnych wrzośców. Wrzosy mają łuskowate liście, rosnące na łodydze pod kątem, mają kwiaty kielichowate. Liście wrzośców są igiełkowate, rosną prostopadle do pędu, a kwiaty są dzbanuszkowate. Aby nie pomylić tych dwóch rodzajów, z tej samej rodziny należy zapamiętać, że wrzosy kwitną od lipca do października, natomiast wrzośce od końca lutego do kwietnia. Warto zaznaczyć, że w naturze poza objętym ochroną bardzo rzadkim wrzoścem bagiennym inne wrzośce w naszym kraju nie występują. Natomiast wrzos pospolity jest gatunkiem rodzimym i występuje w Polsce licznie. W stanie dzikim na niektórych suchych siedliskach wrzos może rosnąć nawet do pięćdziesięciu lat. Oba rodzaje są miododajne, o czym można się naocznie przekonać czasem już w marcu, kiedy kwiaty wrzośców są zapylane przez owady.

Surowcem zielarskim są kwiaty oraz ziele wrzosu pospolitego (górne, niezdrewniałe części rozkwitających gałązek). Temperatura suszenia surowca może być wyższa nawet do 60^oC. Oznaką dobrze przygotowanego surowca jest to, że nie utracił on koloru. Roślina działa przeciwzapalnie, odkażająco, napotnie, moczopędnie, przeciwobrzękowo. Jest pomocna w schorzeniach wątroby, zaburzeniach trawienia. Ekskluzywny miód wrzosowy polecany jest w stanach zapalnych nerek i dróg moczowych. Wrzosy mają też zastosowanie w kosmetyce. Dzięki właściwościom nawilżającym, ujędrniającym, ochraniającym skórę przed negatywnym wpływem czynników zewnętrznych wrzos przyczynia się do zachowania młodej skóry. Szczególnie wrzos polecany jest do pielęgnacji cery tłustej i skóry trądzikowej, ponieważ ma właściwości przeciw-bakteryjne i przeciwzapalne. Znalazł także zastosowanie w pielęgnacji ciemnych włosów, które zostaną wzmocnione przez zawarty w roślinie krzem. Na bazie tego zioła można przygotować sobie wyciszającą kąpiel leczniczą, tonik, macerat do produkcji kremu.

Wrzesień to miesiąc rozpoczynający jesień. O tej porze roku śpiewał Czesław Niemen, że Mimozami jesień się zaczyna, Złotawa, krucha i miła. To ty, to ty jesteś ta dziewczyna, Która do mnie na ulicę wychodziła ...’”.

Tekst tego muzycznego przeboju będzie przyczynkiem do omówienia właściwości „mimozy”, czyli niesłusznie tak nazywanej nawłoci. W naszym kraju rośnie pięć gatunków nawłoci, z czego trzy są obcego pochodzenia. Jeszcze w II poł. XIX w nawłocie pochodzące z Ameryki Północnej można było oglądać wyłącznie w ogrodach botanicznych jako oryginalne rośliny. Pierwsze egzemplarze zasadzono w ogrodzie londyńskim, skąd powędrowały do innych ogrodów europejskich, a stamtąd wydostały się na „wolność’. Niezwykłą inwazyjność nawłocie zawdzięczają wytwarzaniu ogromnej ilości nasion rozsiewanych przez wiatr na olbrzymie odległości, bujnemu wzrostowi w okresie wegetacji, a także produkcji związków chemicznych oddziaływujących niekorzystnie na rozwój roślin sąsiednich (allelopatia). O ile dla ludzi stosowana rozsądnie nawłoć jest darem natury, to dla bydła i koni jest rośliną trującą, a dla rodzimej przyrody brutalnym „zabójcą”.

Do celów leczniczych mają zastosowanie dwie nawłocie - nasza krajowa pospolita i kanadyjska. Są wykorzystywane w lecznictwie ze względu na silne właściwości moczopędne i żółciopędne. Nazwa rodzajowa  nawłoci Solidago oznacza łączenie, konsolidację. W starożytności była szeroko wykorzystywana do leczenia ran odniesionych przez żołnierzy, a nawet przypisywano jej zdolności łączenia kości podobnie jak u żywokostu lekarskiego. Nazwa gatunkowa naszej nawłoci jest niezwykle piękna virgoaurea, co oznacza ukoronowaną-złotą pannę. Przypisywano im magiczne właściwości przyciągania bogactwa, wystarczyło tylko mieć ją obok siebie przez cały rok. Prawda, że to nic trudnego, wystarczy tylko zasuszyć zioło. Nawłoć jest doskonałym lekarstwem w leczeniu zaburzeń przemiany materii, głównie w skazie moczanowej. Jest pomocna w leczeniu nadciśnienia, chorobach reumatycznych i nieżytach przewodu pokarmowego. Nie wolno jej jednak stosować w przypadku obrzęków, związanych z niewydolnością serca lub nerek. Rośliny w żadnej formie nie można podawać również dzieciom oraz kobietom w ciąży. Podobnie jak wcześniej omawiany wrzos ma również właściwości kosmetyczne. Wykorzystywany jest w pielęgnacji zwiotczałej, dojrzałej skóry. Kwiaty nawłoci przy pomocy ałunu nadają naturalnym tkaninom z wełny i lnu kolor żółty.

Tak więc rwijcie i korzystajcie z dostępności nawłoci bez żadnych ograniczeń. Pomożecie sobie, ale też naszej rodzimej florze!

Wrzesień kojarzy mi się również z pięknymi czerwonymi „koralami” jarzębiny, która często wykorzystywana jest do ozdabiania wieńców dożynkowych, nazywanych na Śląsku koronami. Jarzębiną nazywamy potocznie drzewo o nazwie jarząb pospolity. Jest to jeden z ośmiu gatunków występujących w naszym kraju jarzębów. Najpowszechniej uprawiane oprócz j. pospolitego są odmiany gatunków j. brekinii, j. mącznego i utrwalonego mieszańca międzygatunkowego wymienionych już jarzębów nazwanego szwedzkim. Co ciekawe gatunki jarzębów rosnących dziko: brekini i szwedzkiego (chroniony w Polsce od 1919 r) są objęte ścisłą ochrona gatunkową, a miejsca ich naturalnego występowania często chronione w formie rezerwatów przyrody. Najwyższy z jarzębów brekinia, nazywany brzękiem jest przedmiotem ochrony aż w 14 rezerwatach!

Dla plemion germańskich, słowiańskich i celtyckich jarząb był rośliną magiczną, z którą wiązało się wiele zabobonów i przesądów. W średniowieczu za pomocą jarzębiny leczono np. nadmierną pobudliwość płciową u mężczyzn, choroby serca. Wykorzystywano owoce jako przynętę do polowania na ptaki.

Owoce wszystkich jarzębów są jadalne i można je wykorzystywać w celach kulinarnych pod warunkiem unieszkodliwienia kwasu parasorbinowego. Owoce gatunków dzikich są mniej smaczne niż odmian wyhodowanych przez ogrodników. Toksycznego kwasu parasorbinowego można się pozbyć, jest na to kilka sposobów: ususzenie, ugotowanie albo mrożenie przez dwie doby. W ten sposób dokonujemy rozpadu tego kwasu do nietoksycznego kwasu sorbinowego, który znany jest w przemyśle spożywczym jako substancja konserwująca żywność. Zjedzenie większej ilości surowych owoców prowadzi do przykrych dolegliwości żołądkowych i bólu głowy. Owoce, kwiaty oraz liście jarzębiny są wykorzystywane w medycynie naturalnej, kuchni, florystyce.

Dojrzałe owoce, rozłożone cienką warstwą suszymy początkowo w temperaturze niższej (poniżej 30^oC), później podsuszamy w piekarniku w temp 60^oC.

Natomiast rozkwitające w maju kwiatostany suszymy w ocienionym i przewiewnym miejscu w temperaturze pokojowej. Po wysuszeniu odrzucamy szypułki. Owoce działają ściągająco, moczopędnie, żółciopędnie, przeciwmiażdżycowo, wzmacniająco. Jarzębina ma również właściwości regulujące metabolizm oraz przeciwdziała awitaminozie. Jest pomocna w leczeniu schorzeń wątroby. Podobne właściwości mają kwiaty. W medycynie wykorzystuje się wyciągi alkoholowe i napary z materiału zielarskiego. Jarzębina w kuchni staropolskiej miała swoją zasłużoną pozycję. Przygotowywano z niej wspaniałe nalewki i znaną na całym świecie polską wódkę smakową o nazwie jarzębiak, a także wspaniałe dodatki do mięs i serów, konfitury, dżemy, galaretki, cykatę i syropy. Jeszcze w PRL-u można było kupić suszoną jarzębinę w czekoladzie niemal w każdym sklepie, czy kiosku Ruchu. Dzisiaj jest ona rarytasem, który można przygotować sobie samodzielnie, wykorzystując przepis na cykatę. Gałązki z owocami stanowią piękny dodatek do aranżacji jesiennych stołów, ozdób na drzwi, czy bukietów.

Drewno jarzęba pospolitego ma bardzo ładny układ słojów, stąd jego wykorzystanie do produkcji okładzin i oklein. Dawniej wykorzystywane było do produkcji klepek do beczek, lasek spacerowych oraz instrumentów (flety czy fujarki). Z kory jarzębu uzyskuje się barwniki farbujące na kolor szary, czarny oraz brunatny.

Do pobrania:

PDF„Wrzesień wrzosami strojny, lecz od pracy znojny”.pdf (924,34KB)

PDF„Září se vřesem zdobí, tělo z únavy zlobí“.pdf (830,26KB)

                                                                                 Beata Wielgosik